VPRO Gids #22, juni 2017, nav uitvoering compositie Misha Mengelberg ‘Omtrent een componistenactie’ (1966) tijdens het Holland Festival
Tijdens het Holland Festival laten vijf leden van het Nederlands Blazersensemble Misha Mengelbergs ‘Omtrent een componistenactie’ horen, een stuk dat tot nu toe slechts twee keer uitgevoerd werd.
Nou zeg, dat valt reuze mee. Het is echte muziek: interessant, soms humoristisch en regelmatig ook gewoon mooi, Omtrent een componistenactie van Misha Mengelberg. Dit blaaskwintet ging in première tijdens het Holland Festival van 1966 en is sindsdien nog één keer gespeeld. Mengelberg overleed jongstleden maart, wat natuurlijk aanleiding was voor de nodige respectvolle terugblikken en een opleving van de belangstelling voor zijn werk. Zo wordt tijdens dit Holland Festival Omtrent een componistenactie opnieuw uitgevoerd, op 8 juni in het Amsterdamse Splendor. Vijf jonge blazers buigen zich over de partituur en onvermijdelijk raakt de muziek losgezongen van de tijd waarvan het zo’n onmiskenbaar product is: de jaren zestig en het klimaat van verzet tegen allerlei verstofte praktijken, ook in de muziekwereld.
Typerend voor Mengelbergs tegendraadsheid is dat hij destijds in één moeite door datzelfde verzet op de hak nam door zich te richten op de uitgebreide vergadercultuur die aan al die ‘aksie’ verbonden was. Je kunt van alles op muziek zetten – gedichten, zonsondergangen – maar Omtrent een componistenactie is een getoonzette vergadering. (Gelukkig is het stuk met een lengte van twintig minuten wel heel veel korter dan de gemiddelde vergadering.)
In zijn toelichting schreef Mengelberg: ‘Het verklinken van dit verhaal is gebeurd met behulp van verschillende methodes. Een daarvan voorziet ieder voor de actie belangrijk begrip als bijvoorbeeld telefoneren, of vergaderen, van een muzikaal equivalent – een karakteristiek fragment, een geluid of een tonenreeks. Een andere methode: het ritmisch patroon van woorden en zinnen uitgangspunt maken voor improvisaties van de blazers.’ Met dat laatste gaat het blaaskwintet van start, niet blazend maar ritmisch praatklanken uitstotend. Op een liveopname uit 1966 valt te horen dat de musici dit hilarische parlando ernstig nemen, evenals het publiek, dat muisstil blijft – misschien dat een lichte geschoktheid daarbij een rol speelde. Nu zal niemand meer geschokt zijn. Mede dankzij Misha Mengelberg en zijn generatiegenoten zijn we onderhand wel wat gewend. (Ach, de tijd maakt alles onschadelijk. Uit de supermarktspeakers schalt Gimme Shelter: ‘Rape, murder, it’s just a shot away.’ Zelfs hardstenen traptreden slijten door de eeuwen heen onder duizenden voeten. Zo slijpt de geschiedenis overal de scherpe kantjes af.)
Infiltranten
Jesse Faber (1991) neemt de klarinetpartij voor zijn rekening in de nieuwe uitvoering van Omtrent een componistenactie. Hij verheugt zich op zo’n duik in de geschiedenis, naar een tijd ver voor de zijne: ‘Ik vind het superleuk om het stuk te gaan doen. Wat er uit die generatie is voortgekomen is heel bijzonder, ik ben ook een echte fan van Wim T. Schippers-achtige dingen. Tegenwoordig is muziek niet meer zo protestachtig. Ik heb het idee dat dit stuk zich op een bepaalde manier tegen zo’n instituut als het Holland Festival keert. Het Danzi Kwintet, dat het stuk in 1966 uitvoerde, bestond uit leden van het Concertgebouworkest, zeer vooraanstaand, een symbool voor precies het soort elitair clubje waar de protesten zich toen tegen richtten. In het Concertgebouw hangt bij de Kleine Zaal een foto van het Danzi en ik zie het helemaal voor me, hoe ze tijdens repetities al die rare dingen zaten uit te proberen die ze moesten doen en die ze waarschijnlijk belachelijk vonden. Maar toch: als je de opname uit 1966 hoort, dan kun je alleen maar zeggen dat hun uitvoering behoorlijk spot on is.’
Het is waar dat het Danzi Kwintet deftig oogt op oude zwart-witfoto’s. Zo hoorde dat in die tijd. Maar schijn bedriegt want in zekere zin waren ze infiltranten, zoiets als Salvador Sobral op het laatste songfestival. In een tijd dat onze veelgeprezen ensemblecultuur nog niet eens in de kinderschoenen stond, was dat keurige Danzi een van de weinige gezelschappen die in hun repertoire consequent ruimte maakten voor nieuw werk. Mengelberg droeg Omtrent een componistenactie niet voor de grap aan dit kwintet op.
Toekomstplan
Meestal was het trouwens ondoenlijk om bij Misha Mengelberg een onderscheid tussen grap en ernst te maken. Het is verleidelijk om zijn hele muzikale dubbelcarrière als componist en jazzmuzikant te zien als één langdurig afzetten tegen ernst en bombast en eigenlijk alles waar zijn oudoom, de vermaarde dirigent Willem Mengelberg, voor stond. En die was ook nog eens ‘fout in de oorlog’ geweest. Na kennismaking met een aartsontwrichter als de Amerikaanse componist John Cage had Misha zijn draai wel gevonden, al bleef hij immer onvoorspelbaar – soms verrassend met jazz van hoog niveau, soms te obstinaat pesterig voor woorden. ‘Een geheel eigen dynamiek,’ schreef collega Guus Janssen hem toe. ‘Een solo kon ook bestaan uit het roeren in een kopje koffie of het afsteken van een rotje onder de vleugel. Ik herinner me een concert in het Bimhuis waarbij hij een uur lang bezig was met het instellen van zijn kruk – hij heeft geen noot gespeeld.’ (In 2015 opgetekend door Joep Stapel voor het programma van Mengelbergs opera Koeien.)
Misha Mengelberg maakte al met al niet de indruk veel met het verleden te hebben, behalve dan om zich ertegen af te zetten. Hij was een man van zijn tijd, naar eigen zeggen levend bij de dag. Gedurende zijn laatste jaren werd hij gekweld door alzheimer. Wanneer die ziekte precies inzette was voor zijn omgeving niet te bepalen want Misha deed altijd al raar, ze waren niet anders gewend. Op een bepaalde manier kun je dat ook beschouwen als een uitgekiende strategie: je leven lang vreemd gedrag vertonen, zodat niemand doorheeft wanneer er echt een steekje losraakt. Zo wordt veel zorgelijk gedoe en verpleeghuisellende tot het laatste moment uitgesteld. Misha Mengelberg: een man met een toekomstplan? Je weet het niet.
